ÇEPERLERİ SAVUNURKEN

Yazar: Costica Bradatan

Birine baktığınızda, birini dinlediğinizde,” diye soruyor Abdül, “o kişinin gerçekten bir hayatı var mı diye hiç düşündünüz mü?” Abdül, Mumbai’nin Annawadi gecekondu mahallesinde çöp ayrıştırıcısı ve Katherine Boo’nun unutulmaz biyografik romanı Sonsuz Güzelliklerin Ardında’nın baş karakteri. Ona göre “Köpek gibi yaşayan insanın bile bir nevi hayatı var”. Dünyanın en işlek merkezlerinden biri olan Hindistan’ın finans başkentinin uluslararası havaalanının yakınında stratejik bir konuma sahip olan Abdül, her hafta tonlarca çöple uğraşıyor. “Hatırlayabildiği neredeyse tüm yılların neredeyse tüm uyanık saatleri boyunca, daha zengin insanların çöpe attığı şeyleri geri dönüşümcülere alıp satıyor.” Diğerlerinin baharat veya elmasla uğraştığı gibi, o da çöple uğraşır.

Abdül, çöple ilgili her şeyde iyidir ve ayıklamada ustadır. Ayıklama yani: “Satın alınıp çöpe atılan atığı tekrar satmak için onu 60 çeşit kâğıt, plastik, metal ve benzerlerine ayırmanın kritik, titiz süreci.” Sanatı en incelikli sanatlardan biridir –değersiz olanın içinde neyin değerli ya da kıymetsiz gibi görünende neyin kıymetli olduğunu belirleme sanatıdır. Örneğin, sıradan bir gözün hiçbir şey göremediği lüks bir otelin çöp yığınında, uzman bir bakış “paha biçilemez bir servet” tespit edebilir. Ancak genellikle bu tür lüks çöpler Abdül’ün ulaşamayacağı yerlerdedir. Kendisi sıradan çöplüklerle yetinmek zorunda.

Abdül, iyi bir çöp ayıklayıcısı olmak için babasından bütünsel bir yaklaşım benimsemesi gerektiğini öğrenir. Sadece gözlerini değil tüm duyularını, “burnunu, ağzını ve kulaklarını” kullanmak zorundadır. Babası, hareketi taklit ederek, “Metal hurdaya bir çiviyle vur.” diyor. “Yüzüğünün neyden yapıldığını bu hareket size söyleyecektir. Durumunu belirlemek için plastiği çiğneyin. Sert plastikse, ikiye bölün ve koklayın. Taze bir koku, kaliteli poliüretan olduğunu gösterir.” Bu eğitim, Abdül’ün yalnızca rakiplerini geçmesini sağlamadı, aynı zamanda etrafındaki dünyayı anlamlandırmak için benzersiz bir konuma getirdi. Kelimenin tam anlamıyla onu bir “materyalist” hâline getirdi: Dünyayı anlaması dokulara, tatlara, kokulara ve ayrıca kokuşma derecelerine ve zehirlilik seviyelerine dayanıyor. Tüm vücudu dünyadaki maddelerle karşılaşmalarının izlerini taşıyor: hastalıklı gözlerinde, kararmış teninde, hasarlı ciğerlerinde, ağzının kötü kokusunda…

21. yüzyıl tüketim kültürünün gelişmişliği Abdül’e, yeni malzemeler, yığınlar, dokular ve çözülmesi gereken yeni sorunlar getiriyor: “Zengin insanların çöpleri her yıl daha karmaşıklaşıyor, melez malzemeler, imitasyonlar ve sahteliklerle doluydu. Ahşap gibi görünen kaplamalar plastikle doluydu. Bir lif kabağını nasıl sınıflandırmalıydı? Geri dönüşüm tesislerinin sahipleri tek bir şey talep ediyordu: saf atık.” Abdül, çeperlerinde yer almasına rağmen kapitalizmin içini dışını biliyor. Kapitalizmin israfını, aşırılıklarını, kusurlarını ve ayıplarını biliyor. Onu yakından tanıyor çünkü ne dışkıladığını biliyor. Ne de olsa geçimini böyle sağlıyor; işini yapmak için ellerini küresel tüketiciliğin dışkısına bulaması gerekiyor.

***

Merkez tamamen güçle ilgilidir. Hayatta kalma içgüdüsü, tanınma ihtiyacı veya başarılı olma arzusu nedeniyle merkeze akın etme eğilimindeyiz. Doğrusu, ilk başta bu merkezin nerede olduğunu bile bilmiyoruz; Aslında kendimizi bulduğumuz yerde henüz bir merkez olmayabilir. Ancak tüm insanlar bu çeşitli dürtüler ve arzular tarafından değişen derecelerde hareket ettirildiğinden, kısa süre sonra kendimizi belirli dinamik çizgiler boyunca gruplanmış olarak buluruz ve yavaş yavaş bir merkez şekillenir, merkez bu şekilde tanınır. Bu tanıma olmadan hiçbir şey olmaz: Önemli ve kalıcı birçok şey gibi, merkez de bakanın gözündedir. Ona ne kadar çok akın varsa –ve üzerinde ne kadar çok göz varsa– merkez o kadar güçlü olur. Çünkü güç her zaman bir yoğunluk meselesidir.

Merkez öyle veya böyle kendisini ve kendisinden başka her şeyi yapılandırır: Şeylerin kendisine ne kadar yakın veya ne kadar uzak olduğuna göre ikilikler ve hiyerarşiler, sınıflar ve “sıralamalar” kurar. Sonuç olarak, merkezdeki yaşam son derece düzenli hâle gelir: Kendiliğindenlik yasalarla düzenlenir, birincil dürtüler evcilleştirilir ve yaşamsal içgüdüler yönlendirilir. Her şey son sonuçlarına kadar düşünülmüştür; hiçbir şey şansa bırakılmaz. Merkez her şeyi, özellikle de öngörülemeyenleri planlar ve öngörür. Çünkü kendine iyi bakmak doğasında vardır.

Çeperler tamamen farklıdır. Merkezi yaratan gücün vahşi mantığından uzakta, çeperler dikkat çekici bir şekilde dağınık, odaklanmamış ve kaotik kalır. Hayat burada başka biçimler alır; kendi ritimleri ve öncelikleri vardır ve hem kontrol edilemez hem de tahmin edilmesi zor şekillerde ortaya çıkar. Belli bir sınırsızlık, sonsuz potansiyel duygusu vardır. Çeperlerde olmak, sürekli bir başlangıç ​​durumunda olmak gibidir: Her şey henüz yapılmadığına göre, her şey mümkündür. İnsan varlığı burada daha özgür, daha spontane ve daha yaratıcı görür.

Yine de çeperler genellikle kendi çelişkilerinin kurbanı olur: Burada o kadar çok özgürlük olabilir ki bazıları içinde boğulur; kendiliğindenlik çoktur, ancak çoğu zaman bu, bir şey yapmanın imkânsızlığına dönüşür; ve evet, yaratıcılık vardır, ama çoğu zaman entrikalara, iç çatışmalara ya da tamamen hayatta kalmaya harcanır.

Çeperler merkez için çoğunlukla anlaşılmaz kalır ve bunun önemli bir anlamı vardır. Merkez kesinlikle onların varlığından haberdardır ve çoğu zaman, tüm bilgi endüstrisi kendilerine tahsis edildiğinden, çeperleri araştırmayı ve haritalandırmayı görev edinir. Ancak merkezin sahip olabileceği tek şey budur: Kartografik bilgi. Çeperleri asla anlayamaz. Tüm gücüne ve kaynaklarına rağmen, merkezin onlarla karşılaşması tuhaf, zor ve çoğunlukla yüzeyseldir. Merkez, âdeta çeperlerin çevresinde kalmaya mahkûmdur.

***

Mumbaili çöp ayrıştırıcısı Abdül, hurda metal, poliüretan ve boş tenekeler dünyasından daha fazlasını biliyor. Bir şekilde çöp ayıklama, ona sosyal dünyayı da anlaması için kavramsal donanım veriyor. Erken yaşta fark ettiği gibi, tıpkı farklı çöp türleri olduğu gibi, farklı insan kategorileri de vardır. Bir bütün olarak toplumun işleyişi, çöp dünyasının işleyişinden çok farklı değildir. Hindistan adalet sistemini ele alalım: “Çöp gibi bir pazar” – bu kadar basit. “Masumiyet ve suç bir kilo poliüretan poşet gibi alınıp satılabilir.”

Sonuç olarak, Abdül’ün insanlığa yaklaşımı bir şekilde simya ile ilgili hâle gelir. Sonunda insanları birer öz, töz ve çeşitli kümelenmeler olarak görür. Bir gün “su ve buzun aynı şeyden yapıldığını” fark ederek, çoğu insanın da aynı şeyden yapılmış olması gerektiği sonucuna varır. “Muhtemelen kendisi, etrafındaki alaycı, yozlaşmış insanlardan temel olarak biraz farklıydı.” Yine de Abdül, aynı şeyden yapılmış olsalar bile buzun sudan daha iyi olduğunu düşünüyor. Boo’nun dediği gibi, “Mumbai’nin kirli sularında buz olmak istedi.”

Abdül’ün çöp işi, felsefeyi isim olarak bilmese de ona felsefe yapmaya bir fırsat veriyor. Abdül, çöpleri ayıklarken, temasa geçtiği insanları gözlemleme alışkanlığı geliştiriyor:

“Alışkanlık zamanı öldürdü ve ona, biri diğerlerine üstün gelen teoriler kazandırdı. Annawadi’de servetin yalnızca insanların yaptıklarından ya da ne kadar iyi yaptıklarından değil, aynı zamanda atlattıkları kazalardan ve felaketlerden kaynaklandığı görülüyordu. İyi bir hayat denen şey, sana çarpmayan tren, kızdırmadığın gecekondu mahallesi, kapmadığın sıtmaydı.”

Abdül, her açıdan cana yakın genç bir adam. Ama Mumbai’ye giderken onu bulmaya çalışırsan boşuna bakarsın. Onu Airport Road’dan göremezsiniz çünkü gecekondu mahallesi Annawadi, İtalyan yer karoları reklamlarıyla kaplı uzun beton bir duvarın arkasına dikkatlice gizlenmiştir. Reklamlara eşlik eden slogan şöyledir: Sonsuza kadar güzel. Sonsuza kadar güzel. Sonsuza kadar güzel…

***

Jeremy Bentham’ın Panoptikon’u, bir merkez ile onun çeperi arasındaki ilişki için mükemmel bir metafordur. Bentham, devrim niteliğindeki cezaevi mimarisinin “şimdiye kadar örneği olmayacak şekilde zihin üzerinde zihin gücü elde etmenin yeni bir yolu” olduğunu düşündü. Öneri görece basitti: Hapishane dairesel bir binadan oluşacaktı, çevredeki halka boyunca ayrılmış hücrelere yerleştirilmiş tüm mahkûmlar herhangi bir anda merkezi bir kuleden (“müfettiş kulesi”) görülebiliyordu. Müfettiş panjurların arkasına gizlenmiştir, bu nedenle mahkûmlar izlenip izlenmediklerini bilemezler. Bentham’a göre projenin özü, “müfettişin merkezîliğinin, görülmeden görmek için iyi bilinen ve en etkili araçlarla bir araya gelmesinde” yatmaktaydı. İşte Michel Foucault’yu asıl etkileyen de bu oldu. Disiplin ve Ceza’da yazdığına göre Panoptikon’un ana etkisi, “mahkûmda, gücün kendiliğinden işleyişini sağlayan bilinçli ve kalıcı bir görünürlük durumu yaratmaktır.” Bunun anlamı, müfettişin, tüm mahkûmların maruz kaldığı bakışının, onlardan önemli bir şeyi çaldığıdır.
Ancak hem Bentham hem de Foucault, Panoptikon’da çok fazla şey görüyor olabilir. Müfettişin “her şeyi” görmesi, çok şey anladığı anlamına gelmez. Bilgisi belli bir mesafeyi gerektirdiğinden, çevresel, yüzeysel ve çoğu zaman sonuçsuz kalmak zorundadır. Gözetim, nesnelerin yüzeyine zar zor dokunur. Müfettiş, mahkûmları gerçekten “göremez”, zihinlerine giremez ve hayatlarının temelinde ne olduğunu kavrayamaz. Aslında, sürekli gözetime tepki olarak mahkûmlar bir içsellik, gizleme ve numara yapma kültürü geliştirirler. Foucault, gözetime içsel bir tepki olduğu konusunda haklı, sadece zorunlu değeri konusunda hatalı – gözetim itaati içselleştirebilir, ama aynı zamanda direnişi de içselleştirebilir.

Müfettişin bakamadığı yerde koca bir varoluşsal evren başlar: Temel ihtiyaçlara indirgenmiş insanlık, insanlarla yüz yüze gelme ihtiyacı, radikal yalnızlık ve onun başlattığı bir tür kendini inceleme hâli – hatta ontolojik bir durum olarak hapsedilme kavramından söz edebiliriz. Güç, en zeki insanların bile düşüncesini bulandırdığından, bazen güçsüzlük kılık değiştirmiş bir lütuf olabilir: Kendinize ve dünyaya daha dürüst gözlerle bakmanıza yardımcı olabilir. Böylece mahkûm kendi durumunu, diğer mahkûmların durumunu ve müfettişin durumunu gerçekten anlar: O bilmese bile kendisinin de durumun tutsağı olduğunu çok iyi bilir. Her şeyi görür ve anlarlar. Önünde sonunda, parmaklıklar ardında mahkûmlar, müfettiş için esasen görünmez kalırken, kendileri bir tür panoptik bakış kazanırlar.
Böylece çeper, gözetim altında olmasına rağmen, özünde merkez için görünmez kalır. Tıpkı Abdül gibi, sonsuza kadar güzel sloganının arkasındadırlar. Merkez, çevrenin haritasını çıkaracak, her şeyi görecek kaynaklara ve yeteneklere sahiptir, ancak konumu ve ezici gücü nedeniyle merkez pek bir şey anlamaz. Onun bakışının ötesinde, kendine özgü kompozisyonu, dokusu ve ritimleri olan koca bir dünya var. Burada insan varoluşu tüm çıplaklığıyla kendini gösterir. İnsanlık dramları, güvenlik ağları veya ikinci şanslar olmadan en katı hâliyle oynanır. Çeperler tipik olarak kendilerine çok fazla bakmadığından, buradaki yaşam, işleri bir anda daha basit ve daha karmaşık hâle getiren bir aciliyete sahiptir. “Acı çekmek”, “ıstırap”, “eksiklik”, “zorunluluk” çeperlerde, merkezde olduğundan başka bir anlama gelir. Örneğin, burada merkezdeki yoksulların hiçbir fikrinin olmadığı bir yoksul olma hâli vardır. Çeperde olanlarla karşılaştırıldığında, merkezdekilerin yaşamları genellikle şımarık çocuklarınkine benzer. Burada hayat çok daha zor, ölüm daha yakın, rahatlık daha az ve mutluluğu tanımlamak daha kolaydır.

Bütün bunlar, dünyanın nasıl işlediğine ve insanların dünyadaki rollerinin ne olduğuna dair belirli bir tür kavrayış sağlar. Çeperler, merkezin uzmanlarını utandıran “aşağıdan” düşünüş tarzları yaratabilirler. Bu içgörüler ilkel ve beceriksizce bir araya getirilmiş görünebilir, ancak ampirik olarak test edildikleri için güvenilirdirler; çeperlerde, hayatta kalma ve yok olma arasındaki farkı yaratırlar. Panoptikon’un mahkûmları gibi, çeperdekiler de bir içsellik ve gizleme kültürünün yanı sıra, bakılmanın, görmezden gelinmenin, reddedilmenin nasıl bir şey olduğuna dair derin, felsefi bir anlayış geliştirirler – hatta sıfıra indirgenmenin, sayılmamanın nasıl bir his olduğuna dair…

Bu elbette yeni bir şey değil; Gramsci ve Camus’den Gayatri Spivak ve Arundhati Roy’a kadar, çeperde olmak, yani marjinallik ciddi ve özgün bir düşüncenin nesnesi olmuştur. Yine de, çeperde olmak hakkında en iyi, en mahrem bilgi, çeperlerin dışında erişilemez kalmaya mahkûm. Roy’un Küçük Şeylerin Tanrısı ya da Boo’nun Sonsuz Güzelliklerin Ardında’sı gibi kitaplar bizi oraya götürebilir, hatta orayı izlememizi bile sağlayabilir, ama görme işini bizim için yapamaz. Ve bir şey görsek bile, çeviride çok şey kaybolur. Çeperde olma bilgisi, çoğunlukla çeperde olanların iç karartıcı ayrıcalığı olmaya devam ediyor.
Bu insanlar çeperde olmanın içini dışını biliyorlar ve dünya çoğunlukla çeperlerden oluştuğu için oldukça fazla şey biliyorlar. Merkezi de çok iyi biliyorlar çünkü kendini utanmadan çeperlere teşhir etmek merkezin doğasında var. Çeperde olanlar genellikle merkezi, içinde yaşayanlardan daha iyi bilirler. Ne de olsa Abdül gibi atığını ağızlarına alıyorlar ve tadını öğreniyorlar. Bu onları zehirliyor, ama aynı zamanda aydınlatıyor, çünkü dilde başlayandan daha mahrem bir bilgi yoktur.

Çeperlerde gelişen bu bilgelik skolastik değildir ya da yıpranmış hiçbir yanı yoktur. Her zaman taze, yepyeni bir bilgidir, çünkü her yeni çeperdeki kişiyle yeniden yaratılır: kişi öldüğünde çoğunu kendisiyle birlikte mezara götürür. Geride kalanların, nasıl hayatta kalacaklarını çoğunlukla yine kendi başlarına öğrenmeleri gerekir.

***

O hâlde Mumbai gecekondusu sakini, hayatın nihai olarak ne olduğu hakkında Wall Street bankacısından daha fazla şey biliyor olabilir. Kuşkusuz, ikincisi, birincisinin yaşam koşulları üzerinde bir güce sahiptir, ancak bu gücün deneyimine sahip değildir. Eylemleri milyonların hayatını etkiler, ancak bu hayatları avcının kurşununun oyunu anladığı kadar anlar. Kasıtlı bir kopuş nedeniyle değil, hiçbir şey hissedemediği için dünyayla “temassız” hâldedir; onun hayatı anestezi altındadır. Diğer taraftan marjinal her şeyi hisseder ve anlar; sadece darbeleri almakla kalmaz, aynı zamanda onları özümser: uzun yıllar boyunca, teker teker, yavaşça tadını çıkarır.

***

Simone Weil, “İnsanlar öyle yaratılmıştır ki, ezenler hiçbir şey hissetmez; neler olduğunu hisseden ezilen insandır.” der. İnsan seçemez, ama merak eder. Asıl önemli olana gelince, daha insani olan nedir: Zenginlik ve güvenlik içinde ama anestezi altında yaşanmış bir hayat mı yoksa karanlık, yoksulluk içinde ama neler olduğunu hissedecek şekilde yaşanmış bir hayat mı?

*Prof. Dr., Felsefe, Texas Tech Üniversitesi.